Παραδοσιακοί Χοροί

Η περίοδος της Τουρκοκρατίας όπως ήταν φυσικό επηρέασε το χαρακτήρα και την ζωή των Ηπειρωτών. Αυτό φαίνεται σε κάθε τους κοινωνική εκδήλωση· τους έκανε ανθρώπους με πείσμα και αποφασιστικότητα, με όρεξη για ζωή και κίνηση. Ως αποτέλεσμα, το τραγούδι και ο χορός, αποτέλεσαν αναπόσπαστα στοιχεία όλης σχεδόν της καθημερινότητάς τους. Για παράδειγμα, η συμμετοχή όλων των κατοίκων του χωριού στον ανοιχτό κύκλο του χορού, ή στο  «διπλοκάγκελο», πιασμένων χέρι – χέρι, συμβόλιζε αλλά και ενίσχυε την ενότητά τους ως μελών της ίδιας κοινότητας.

Σε πολλές περιπτώσεις ο χορός αποτελούσε κριτήριο για την επιλογή του γαμπρού και της νύφης, ενώ η συμμετοχή μιας κοπέλας σ’ αυτόν ήταν δείγμα ότι έφτασε σε ηλικία γάμου και ήταν έτοιμη να δεχθεί προτάσεις.

Στους δημόσιους αυτούς χορούς, ο καθένας είχε την θέση του και η σειρά του ήταν προκαθορισμένη, με βάση την κοινωνική θέση, την ηλικία και το φύλο του χορευτή.Μόνο στο Ζαγόρι επιτρεπόταν  σε άνδρες και γυναίκες να αναμιγνύονται στο χορό και αυτό ήταν ασφαλώς αποτέλεσμα του ανώτερου μορφωτικού-οικονομικού επιπέδου του οποίου απολάμβανε το χωριό.

Ο τρόπος όμως εκτέλεσης διέφερε ανάμεσα στους άνδρες και τις γυναίκες.  Τα βήματα των γυναικών ήταν πιο μικρά και στρωτά κι εκτελούνταν σ’ ολόκληρο το πέλμα, χωρίς ένταση, άρσεις, πηδήματα και καθίσματα. Λίκνισμα του σώματος δεν συγχωρούνταν, ενώ το κεφάλι παρέμενε σκυμμένο ως ένδειξη σεμνότητας. Επίσης δεν υπήρχαν για τις γυναίκες περιθώρια αυτοσχεδιασμού και τα βήματα έπρεπε να ακολουθούνται αυστηρά. Αντίθετα οι άνδρες χορευτές είχαν την άνεση να κινηθούν εντονότερα, να κάνουν μεγαλύτερα βήματα με αναπλάσεις και άρσεις. Επίσης το ελεύθερο δεξί χέρι του πρωτοχορευτή μπορούσε να κινείται μπρος – πίσω, τεντωμένο ή λυγισμένο και να ακουμπάει στον αυχένα ή τη μέση του. Μια τέτοια κίνηση –φυσικά- ήταν αδιανόητη για τις γυναίκες.

Η ονομασία κάθε χορού προκύπτει:

• Από την ονομασία της περιοχής που χορεύεται
• Από τα λόγια του τραγουδιού
• Από την τοποθέτηση των χεριών
• Από κάποια αντικείμενα που χρησιμοποιούνται, όπως για παράδειγμα το μαντήλι.

Η μορφολογία του εδάφους του κάθε τόπου, φαίνεται να παίζει ουσιαστικό ρόλο στην διαμόρφωση του ύφους των χορών που χορεύονται στον τόπο αυτό.

Οι παραδοσιακοί χοροί της Ηπείρου είναι ευρέως διαδεδομένοι και χορεύονται σε όλη την Ελλάδα. Μπορεί βηματικά να είναι σε κάποιες περιπτώσεις εύκολοι όμως το ύφος του χορού προσδίδει αρχοντιά. Βαρύ και σταθερό βήμα σε συνδυασμό με καθίσματα και απόλυτα αντρικά χτυπήματα, είναι τα κύρια χαρακτηριστικά των αντρικών χορών. Και οι γυναικείοι όμως χοροί είναι εντυπωσιακοί προβάλλοντας τον δυναμισμό των γυναικών. Αν και οι χοροί στις κινήσεις τους είναι απλοί, το Ηπειρώτικο ύφος είναι δύσκολο να αποδοθεί, ιδιαίτερα από μη Ηπειρώτες.

Η μουσικοχορευτική παράδοση της Ηπείρου προσδιορίζεται με τρεις μεγάλες ενότητες.

• H πρώτη με κέντρο τα Γιάννενα επεκτείνεται στις επαρχίες Κουρέντων, Ζαγορίου, Πωγωνίου και Ν. Θεσπρωτίας,
• H δεύτερη στο ορεινό όγκο της οροσειράς της Πίνδου των Βλαχόφωνων και
• H τρίτη στους Νομούς Άρτας και Πρέβεζας.

Οι χοροί της Ηπείρου χαρακτηρίζονται από κίνηση αργή, δυναμική και μεγαλοπρεπής κατά την οποία τονίζονται η ευθυτενής κορμοστασιά και υπογραμμίζεται το βαρύ περπάτημα. Το ύφος τους, δηλαδή  σε γενικές γραμμές είναι βαρύ και  επιβλητικό. Οι βασικότεροι χοροί είναι οι χοροί στα Τρία, στα Δύο, οι Ζαγορίσιοι, οι Συγκαθιστοί, το Μπεράτι, οι Τσάμικοι, Εννεάσημοι χοροί (Φυσούνι, Ελενάκι κλπ), κ.α.

Οι χοροί που συναντώνται στην Ήπειρο είναι ως επί το πλείστον, κυκλικοί.

Ακόμα και οι απλοί χοροί στα τρία ή στα δύο χορεύονται με διαφορετικό ύφος από περιοχή σε περιοχή. Η χορευτική διάταξη είναι αυτή με τους άντρες στον πίσω κύκλο και τις γυναίκες μπροστά τους στον εσωτερικό κύκλο. Επίσης αυτή σε μια γραμμή, με τους άντρες μπροστά και τις γυναίκες να ακολουθούν και αυτή σε διπλό κύκλο, με τις γυναίκες στην εξωτερική μεριά και τους άντρες στην εσωτερική. Η μικτή διάταξη δηλ. οι γυναίκες ανάμεσα από τους άντρες είναι μεταγενέστερη, των τελευταίων δεκαετιών. Συνηθισμένη λαβή των χεριών είναι από τις παλάμες, με λυγισμένους τους αγκώνες ή τεντωμένα κάτω. Επίσης η θηλυκωτή (παλάμη του πίσω με τον αγκώνα του μπροστά). Ο πρωτοχορευτής έχει το δεξί χέρι τεντωμένο στα πλάγια και η γυναίκα συνήθως λυγισμένο στη μεσολαβή. Στους κυκλικούς χορούς, σε πολλά μέρη της Ηπείρου, η ιεράρχηση των χορευτών μέσα στον κύκλο είναι να είναι μπροστά στον κύκλο οι γεροντότεροι, μετά ακολουθούσαν οι παντρεμένοι, οι νεότεροι και τέλος τα παιδιά. Σε πολλά χωρία το χορό ανοίγουν οι ιερείς και οι προύχοντες. Υπάρχουν και οι εξαιρέσεις όπου οι ιερείς δεν χόρευαν (π.χ. Συρράκο). Αν θέλαμε να αναφέρουμε μερικές από τις χαρακτηριστικές περιοχές, με κάποια ιδιαιτερότητα στους χορούς αλλά και στο ύφος, θα μπορούσαμε να παραθέσουμε τα παρακάτω. (Οι χοροί στα τρία, οι συρτοί στα δύο και οι τσάμικοι δεν θα αναφερθούν αφού απαντώνται σε όλες σχεδόν τις περιοχές, με διαφορά όμως στο ύφος).

Ζαγόρι: Πάπιγκο, Μπολονάσαινα, Ζαγορίσιο, Φεζοδερβέναγας, Ταταλέξης, Κλέφτες κ.α.
Πωγώνι: Αρβανίτικο, Μπεράτι κ.α.
Βωβούσα: Συγκαθιστός με γυρίσματα, τσάμικο γυναικείο, Σίρμπα, Βωβουσιώτικος,        
Συρράκο – Καλαρρύτες: τσάμικα με 8 και 10 κινήσεις, Συγκαθιστός, Γιανν΄Κώστας, Λεβεντιά, Περατιανός κ.α.
Γιάννενα: Παλαμάκια, Κοφτός, Μπαζαρκάνα κ.α.
Μέτσοβο: Κυκλικός, Χορός των γυναικών, Συγκαθιστός με γυρίσματα, Τούρκα, Βασίλω Αρχόντισσα, Μετσοβίτικος, Κώστα Τάση, Τσάμικος Μετσόβου κ.α.

Ξηροβούνι: Κλέφτες, Κατσαντώνης κ.α.
Σούλι και Παραμυθιά: Μαλίκμπασης, Τσιτομήτρος, Μαρίκα, Μαύρο Πουλάκι, Παραμυθιά, Καραμαντάτικο, Μπεράτι, Οσμαν Τάκας, Πέρδικα κ.α.
Κόνιτσα: Ξενιτιά, Κλέφτες, Πέρδικα, Ανασιλίτσα, Τερματικό, Πέντε μήνες, Καραμαντάτικο, Πουλάκι, Ζαγορίσιο, Κωσταντάκης, Ζαχαρούλα, Είναι μικρό το μαύρο (Καστάνιανης) κ.α.
Ζίτσα: Καπετάν Κρομμύδας, Κλέφτες βελτσιστινοί .
Σαρακατσάνοι Ηπείρου: Τσάμικος αργός και σταυρωτός, Τα παλικάρια τα καλά, Τριανταφυλλιά, Σαν τι κακό κ.α.

 

Στο χορευτικό σχήμα του ανοικτού κύκλου, που απαντάται κατά κόρον στην Ήπειρο, διακρίνουμε στην κορυφή, στην αρχή του κύκλου, τον πρωτοχορευτή ή μπροστάρη. Ο πρωτοχορευτής είναι αυτός που ελέγχει την κίνηση του κύκλου και είναι ο μόνος που έχει το ελεύθερο να κάνει τις φιγούρες που θέλει. Έτσι, μπορεί να κάνει παραλλαγές του βασικού βήματος, να χτυπήσει τα πόδια του ή να πηδήξει, να κάνει μια στροφή επιτόπου ή να λυγίσει τα γόνατα του, να κάνει ψαλιδάκια, τούμπες κ.ά. Η πρωτοχορεύτρια συνήθως ποικίλει την κίνησή της με στροφές. Οι υπόλοιποι χορευτές που ακολουθούν κάνουν τα βασικά βήματα του χορού. Τα βήματα όλων είναι απλά και ζυγισμένα, έτσι ώστε τα σώματα των χορευτών να χορεύουν εναρμονισμένα, αλλά όχι ομοιόμορφα. Ο πρωτοχορευτής δηλαδή, εκφράζει μέσα στο χορό την ατομικότητα, ενώ οι υπόλοιποι το συλλογικό πνεύμα. Στην παραδοσιακή κοινωνία έχαιρε ιδιαίτερης εκτίμησης από το κοινωνικό σύμβολο, κάτι που αντανακλούσε όχι μόνο στο πρόσωπο του αλλά και στων συγγενών του. Ήταν αυτό που λέμε «ο λεβέντης». Μια εκπληκτική λέξη του ελληνικού λεξιλογίου που δύσκολα μπορεί να μεταφραστεί σε άλλη γλώσσα. Η ικανότητά του ήταν το να μπορεί με το σώμα του «να συνομιλεί με τα όργανα». Να μπορεί με το σώμα του να εξιστορεί, να διηγείται. Να δείχνει χορεύοντας ότι είναι ερωτευμένος, ότι νοσταλγεί, ότι επιθυμεί, ότι πολεμάει. Αλλά και τη μεγάλη λύπη, ο καλός χορευτής, μπορεί να τη χορέψει και να ηρεμήσει, να λυτρωθεί, έστω για λίγο. Το ότι μπορούσε να χορέψει και μάλιστα καλά, ήταν και ένα σημαντικό κριτήριο για το ότι ο νέος ή η νέα που ήταν σε ηλικία γάμου, ήταν γερός. Ένα από τα σημαντικά κριτήρια επιλογής συζύγου, στην παραδοσιακή κοινωνία.
 

Ο ΧΟΡΟΣ ΣΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ  ΗΠΕΙΡΟΥ

• Το νανούρισμα :Οι μανάδες κρατώντας στην αγκαλιά το νεογέννητο παιδί, το χόρευαν και το νανούριζαν «Ύπνε που παίρνεις τα παιδιά, έλα πάρε και τούτο… ».
• Η αγάπη : για το σκίρτημα της αγάπης θα χορέψει :«Σήμερα μπήκα στο χορό, λίγη χαρά κι εγώ να βρω. Αχ δυο μάτια να πλανέψω…» και «Μαχαιρωμένο μ’ έχεις, πληγή δεν φαίνεται. Κι άλλος από τα σένα, γιατρός δεν γένεται…».
• Ο γάμος : Με πατινάδα θα πάρουν τη νύφη για την εκκλησία: «Ξύπνα περδικομάτα μου κι ήρθα στο μαχαλά σου, χρυσά πλεξούδια σου ‘φερα να πλέξεις στα μαλλιά σου…». Έπειτα θα χορέψουν τα  νιόγαμπρα: «Σ’ όσους γάμους κι αν επήγα τέτοια νιόγαμπρα δεν είδα…».  «Νουνέ μου που στεφάνωσες τα δυο τα κυπαρίσσια, να σ’ αξιώσει ο Θεός να ‘ρθεις και στα βαφτίσια….», « Ποιος τον κάνει αυτό τον γάμο τον τρανό και τον μεγάλο…»
• Η ξενιτιά: «Ξενιτεμένο μου πουλί, μικρό μου χελιδόνι. Η ξενιτιά σε χαίρεται    κι εγώ ‘χω τον καημό σου. Σου στέλνω μήλο σέπεται, κυδώνι μαραγκιάζει… »
• Ο πόλεμος: «Στη μέση στα Τσερίτσανα, στην ακρ’ από το Σούλι. Μπουλουκμπασάδες κάθονταν ψηλά στο Παλιοκλήσι….».
• Ο Θάνατος: ο Ηπειρώτης,  θα μοιρολογήσει:
         «Όσες μανάδες κι αδερφές κι όσες χαροκαμένες. Ελάτε για να κλάψουμε, όλες απ’ ένα δάκρυ….», «Ένα βράδυ βγήκε ο Χάρος πάει να βρει βιολιά… Φάτε πιέτε και γλεντάτε όλοι βρε παιδιά, όποιος πάει στον κάτω κόσμο δεν ξαναγυρνά…».
   Το μοιρολόι για τον Ηπειρώτη είναι το γλυκοστάλισμα του κλαρίνου και του βιολιού, που  στο αποκορύφωμα της χαράς, του χορού και του γλεντιού, το αποζητάει και χάνεται μέσα σ΄ αυτό.