Δημοτικά λέγονται τα τραγούδια που πηγάζουν από τον λαό ως προς τα λόγια και τη μουσική.
Το σύνολο της δημοτικής μας μουσικής διαιρείται σε δύο κατηγορίες:
α) στα τραγούδια και
β) τους οργανικούς σκοπούς.
Η μουσική παράδοση της Ηπείρου αποτελεί έναν από τους μεγαλύτερους πολιτιστικούς θησαυρούς της Ελλάδας.
Διακρίνεται από το μελωδικό και αρμονικό χρώμα που την περιβάλλει. Οι μελωδικές γραμμές είναι σύντομες, ο ήχος είναι λυπητερός, ακόμα και τα τραγούδια με εύθυμο σκοπό ή με σατυρικό περιεχόμενο ηχούν “βαριά”. Η άγρια λιτότητα του ορεινού τοπίου δεν μπορούσε παρά ν’ αντανακλάται μέσα στη μουσική, ακόμα κι όταν ο καλλιτέχνης δημιουργούσε τα χαρακτηριστικά στολίδια και τσακίσματα.
ΟΡΓΑΝΑ
ΦΛΟΓΕΡΑ
Ένα από τα κύρια ηπειρώτικα όργανα, που είναι πανελληνίως διαδεδομένο, είναι η φλογέρα.
Το συνηθέστερο υλικό είναι το καλάμι, στο οποίο ανοίγονται 5 – 7 τρύπες.
Επειδή κατασκευάζεται από τον ίδιο τον οργανοπαίχτη οι αποστάσεις των οπών γίνεται σύμφωνα με τα δάχτυλα του. Άρα, το όργανο δεν ανταποκρίνεται πλήρως στο σύστημα που ορίζει τόνους και ημιτόνια.
ΚΛΑΡΙΝΟ
Ο διάδοχος της φλογέρας είναι το κλαρίνο το οποίο είναι πιο απλό απ’ αυτό που χρησιμοποιείται στην συμφωνική ορχήστρα γιατί έχει λιγότερα κλειδιά και αρκετές τρύπες τελείως ακάλυπτες.
ΒΙΟΛΙ
Ο ρόλος του βιολιού στην κομπανία είναι να συμπληρώσει το κλαρίνο και να “γεμίζει” τα κενά. Στην Ήπειρο παίζονται επαναλαμβανόμενα ρυθμικά μοτίβα, δημιουργώντας έτσι ένα αρμονικό φάσμα στο οποίο κινείται το κλαρίνο.
ΛΑΟΥΤΟ
Το λαούτοείναι το πολυφωνικό όργανο της κομπανίας. Ο ρόλος του είναι συνοδευτικός. Συχνά όμως ξεχωρίζει και στις οργανικές εισαγωγές, κι ακόμα συχνότερα στον αυτοσχεδιασμό. Το ηπειρώτικο λαούτο αποτελείται από τέσσερις διπλές χορδές κουρδισμένες ανά δύο και παίζεται με πένα ή φτερό.
ΝΤΕΦΙ
Το ντέφι, έχει ρυθμικό ρόλο σε πλαίσια πάντα λιτά και συντηρητικά. Δεν αυτοσχεδιάζει ποτέ, περιορίζεται δηλαδή ώστε να υπογραμμίζει τα χορευτικά βήματα εναλλάσσοντας ένα βαρύ (θέση) κι ένα οξύ (άρση) ήχο. Με αυτό τον τρόπο χαρακτηρίζει τυπικά, το γνωστό αργόσυρτο ηπειρώτικο ύφος.
Ο ρυθμός της οργανικής μουσικής στην Ήπειρο είναι πιο αργή απ’ ό,τι στην υπόλοιπη Ελλάδα, είτε πρόκειται για μοιρολόι, είτε για τραγούδι της τάβλας, είτε πάλι για χορευτικούς σκοπούς, που αποδίδονται βαριά και μακρόσυρτα.
Όλα τα παραπάνω αναφέρονται στην μονοφωνική μουσική.
Όταν η μουσική είναι οργανική, η εκτέλεσή της αφήνεται σε ένα μόνο όργανο, ενώ τα υπόλοιπα έχουν απλώς συνοδευτικό ρόλο.
Όμως στην Ήπειρο συναντάμε και ένα ακόμα είδος μουσικής, την πολυφωνική. Το είδος αυτό απαντάται στα βόρεια του νομού της Ηπείρου καθώς και στην Βόρειο Ήπειρο.
Σπάνια υπάρχει η συνοδεία οργάνων. Υπάρχουν τρεις μελωδικές γραμμές οι οποίες αντιστοιχούν σε τραγουδιστικούς ρόλους:
- O παρτής: είναι αυτός που αρχίζει το τραγούδι, εκτελεί την πρώτη και κύρια μελωδική γραμμή. Είναι ο μόνος που τραγουδά καθαρά τους στίχους, σε σχέση με τους υπόλοιπους που χρησιμοποιούν μερικές μόνο συλλαβές του κειμένου.
- Ο γυριστής, που γυρίζει ή τσακίζει την μελωδική του γραμμή.
- Ο κλώστης, που κλώθει την μελωδική του γραμμή.
- Ο ισοκράτης, που αποδίδεται από δύο ως τέσσερα άτομα (κάποιες φορές και περισσότερα), που κρατούν το ρυθμό του παρτή.
Στον εικοστό αιώνα εμφανίζεται και μια τέταρτη φωνή, τραγουδισμένη από έναν ισοκράτη που αποκαλείται ρίχτης. Αυτός δίνει στον παρτή το χρόνος να ξεκουραστεί και να προετοιμαστεί για τη συνέχεια του τραγουδιού.
Χαρακτηριστικό πάντως όλων των φωνών είναι η απότομη και τονισμένη διακοπή της μελωδικής τους γραμμής.
Επίσης, ανάλογα με το περιεχόμενο τους τα τραγούδια χωρίζονται σε:
Ακριτικά Δημοτικά τραγούδια.
Αναφέρονται στους ακρίτες, δηλαδή τους φύλακες των συνόρων της βυζαντινής αυτοκρατορίας (8ος- 12ος αιώνας).
Παραλλαγές.
Είναι μεσαιωνικά τραγούδια, τα οποία έχουν κυρίως δραματικό περιεχόμενο και που διακρίνονται για το έντονο στοιχείο παραμυθιού. Αυτά συγγενεύουν αρκετά με τα ακριτικά τραγούδια και είναι πολύστιχα, όπως και τα ακριτικά.
Ιστορικά Τραγούδια.
Τα Ιστορικά Τραγούδια αναφέρονται σε ιστορικά γεγονότα της μακραίωνης Ελληνικής ιστορίας.
Κλέφτικα.
Είναι τα τραγούδια που αναφέρονται στους κλέφτες και αρματολούς την περίοδο της Τουρκοκρατίας και εξυμνούν τα ηρωικά κατορθώματά τους.
Τραγούδια του καθημερινού βίου.
Αναφέρονται σε: εργατικά, ποιμενικά, του έρωτα, του γάμου κ.λ.π.
Μοιρολόγια.
Αναφέρονται στο θάνατο οικείων και αγαπητών προσώπων. Σε αυτά συμπεριλαμβάνονται και τα τραγούδια του χάρου και του κάτω κόσμου. Επίσης τα μοιρολόγια εκτός από το θάνατο εκφράζουν τον πόνο της απώλειας, της ξενιτιάς και με αυτά ξεκινούν τα παραδοσιακά πανηγύρια της Ηπείρου, ως φόρος τιμής σε όσους λείπουν από τη γιορτή.
Τα κάλαντα:
Δηλαδή τα θρησκευτικά τραγούδια των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς, των Θεοφανίων, του Λαζάρου, της Μεγάλης Παρασκευής, του Πάσχα κ.α.